Stoere, hardwerkende single mama’s die het beste doen wat ze kunnen voor hun kinderen. Je zou misschien denken dat dit pas iets is van de laatste 40 of 50 jaar. Maar tijdens mijn stamboomonderzoek vond ik drie vrouwen in het Zutphen van de 19e eeuw, die er ook alleen voor stonden.
Mijn familieverhalen van de laatste 150 jaar spelen zich af in de voormalige koloniën van Nederland. Zo schreef ik eerder over mijn betovergrootvader Joseph de Heer uit Zutphen in Gelderland, die als soldaat naar Sumatra vertrok. Maar welke geschiedenis ging daaraan vooraf?
Moeder Maria
Joseph de Heer was de opa van mijn oma en hij werd in 1848 geboren in Zutphen. Zijn moeder Maria de Heer (geboren in 1818) was een dienstmeid. Zijn vader was onbekend, althans zo staat het in het geboorteregister van het Gelders Archief.
Hoe was het voor een vrouw in die tijd, als ze ongehuwd een kind kreeg? Het zal je niet verbazen dat dit geen makkelijke positie was. De kerkelijke samenleving hechtte veel waarde aan het huwelijk. En binnen het huwelijk zorgde de man voor het inkomen. Een sociaal vangnet voor ongehuwde moeders was er toen nog niet. Meestal werden ze ook moreel veroordeeld. Toch kwam het regelmatig voor, vooral in de lagere sociale klassen. Met name bij vrouwen die als dienstmeisjes werkten en bij prostituees.
Mijn voormoeder was dus een dienstmeid. Dat staat vermeld als haar beroep in het bevolkingsregister van de gemeente Zutphen. Wie zou de vader geweest zijn? Een van haar werkgevers, of misschien een collega? Was er sprake van misbruik? Misschien door haar werkgever? Of zou het een romance zijn als uit een liefdesromannetje; ‘de dienstmeid en de koetsier’, of zoiets. Het valt mij wel op dat Maria geen piepjong meisje meer was toen zij haar eerste kind kreeg; zij was al 30 jaar.
Voedster of min
Vlak na de geboorte van baby Joseph ging Maria werken als min (voedster) op een landgoed in Vorden, in de buurt van Zutphen. Adellijke vrouwen gaven hun baby’s namelijk meestal niet zelf borstvoeding. Zij huurden daarvoor een min of voedster in, die kort daarvoor ook was bevallen. Maria voedde op het landgoed een kleindochter van de in Gelderland bekende dichter en politicus Anthony Staring.
Joseph werd ondergebracht in het gezin van haar zwager en zus, Anna Catharina. De moeder van Maria en Anna trok er ook bij in. Maria kon haar eigen baby dus niet voeden, maar Tante Anna had zelf ook kort ervoor een kind gekregen. Waarschijnlijk gaf Anna Joseph dus borstvoeding.
Maria werkte een tijdje op het landgoed als min, terwijl Joseph bij het gezin van Tante Anna met zijn oma woonde. Ik wil graag aannemen dat Maria het beste deed wat zij kon voor Joseph. Waarschijnlijk zou het in die tijd erg moeilijk zijn om als dienstmeisje te werken en hem daarnaast alleen op te voeden. Om maar niet te spreken van het stigma waar zijzelf en baby Joseph mee te maken zouden kunnen krijgen. Een veilig thuis in het gezin van Anna en haar man, was waarschijnlijk een betere optie.
Voor zichzelf koos Maria ook voor een andere toekomst. Voor zover zij de keuze had: voor dienstmeisjes met een ‘verleden’ lagen de mogelijkheden waarschijnlijk niet voor het oprapen. Zij ontmoette de 10 jaar jongere Carel Ockers, een kleermaker uit Amsterdam. Ze trouwde en verhuisde naar Amsterdam, waar ze samen met Carel nog een aantal kinderen kreeg. Maria stopte met haar werk als dienstmeid en werd huismoeder.
Toch even samen
Joseph heeft nooit bij zijn moeder en stiefvader gewoond. Maar op zijn 22e staat hij wel even ingeschreven op het adres van Maria en Carel in Amsterdam. Ik vraag me wel af hoe het was om toen even samen te zijn. Zou hij haar hebben verweten dat zij niet voor hem had gezorgd? Zou zij hem liefdevol hebben ontvangen? Hoe dan ook, lang duurde het samenzijn niet. Als soldaat in het koloniale leger vertrok Joseph daarna voorgoed naar Nederland-Indië. Maria bleef de rest van haar leven in Amsterdam wonen. Ze overleed in 1898 op 80-jarige leeftijd.
Oma Maria
Zoals ik hierboven al schreef, kwam ongehuwd moederschap vaker voor onder dienstmeisjes. Vreemd genoeg was dit ook het lot van de moeder van Maria, die op haar beurt ook Maria de Heer heette. Om verwarring te voorkomen, noem ik haar Oma Maria.
Oma Maria was in 1778 geboren in Zutphen. Zij was de dochter van Carel de Heer en Anna Catharina Lefselaar. Carel de Heer was verver van beroep. Ververs waren ambachtsmannen die textiel verfden, óf een soort huis- en decoratieschilders. Dat eerste lijkt in dit geval het meest logisch, want zijn dochter Oma Maria werkte ook in de textielindustrie. Zij werd breister. In de tijd dat er nog geen geïndustrialiseerde textielindustrie was, hadden breisters een belangrijke taak. Zutphen was een rijke stad, een oude Hanzestad, en de welvarende middenklasse pronkte graag met hun kleding.
In 1806 kreeg Oma Maria haar eerste kind, zoon Johannes. Weer valt het mij op dat ze geen tienermoeder was. Ze was 28 jaar. En vier jaar later zou ze bevallen van de hierboven genoemde Tante Anna, vernoemd naar haar moeder Anna Lefselaar. Van beide kinderen staat geen vader aangegeven in het geboorteregister. Ook hier was het de vraag; wie zou de vader zijn van de kinderen? Zou dat wel dezelfde persoon geweest zijn?
Napoleon
De tijd waarin dit zich afspeelde, was de Franse Tijd in Nederland. Deze duurde van 1795 tot 1813. In 1811 werd de Franse Code Civil in Nederland ingevoerd. Nederland viel toen onder het keizerrijk van Napoleon. De Franse wetgeving maakte het moeilijker voor ongehuwde moeders om de vader van hun kind verantwoordelijk te houden. Een proces om vaderschap aan te tonen was onder de Code Civil namelijk niet meer mogelijk. Waarschijnlijk werden Napoleon’s soldaten zo ontzien van gedoe bij ‘ongelukjes’. Zouden de kinderen van Oma Maria misschien voortgekomen zijn uit een ontmoeting met een soldaat? Waarschijnlijk zal ik het nooit te weten komen.
Feit is in elk geval dat Oma Maria in 1818 beviel van haar dochter en naamgenoot Maria, de moeder van Joseph, en haar tweelingbroer Albertus. Ook weer zonder erkenning van de vader. En blijkbaar kon Oma Maria als breister al haar kinderen alleen opvoeden. Maar misschien kreeg ze toch steun van de vader, die voor het nageslacht onbekend blijft? Opvallend is ook dat zij als ongehuwde moeder van vier kinderen gewoon in dezelfde omgeving bleef wonen, in de buurt van haar familie. Was het dan toch niet zo’n schandaal? Of had ze een open-minded familie? Zouden die haar ook gesteund hebben?
Toen de jongere Maria later ook ongehuwd moeder werd van Joseph, ontfermde Oma Maria zich samen met Tante Anna over Joseph. Oma Maria trok bij het gezin van Anna in – waarschijnlijk om te helpen met de opvoeding. Ze bleef werken als breister.
Tante Anna
Tante Anna is de laatste van de drie dames. Zij nam Joseph als kleine zuigeling in huis en heeft hem dus waarschijnlijk gevoed met haar eigen moedermelk. Ze was toen getrouwd met Antonie Iskes, een timmerman in Zutphen. Samen hadden zij meerdere kinderen gekregen, maar veel daarvan waren als baby gestorven. Misschien bood het haar wat troost om zich te ontfermen over haar neefje. Slecht één van haar eigen zoons, Johannes, overleefde de kindertijd.
Enkele jaren woonden Tante Anna, Oom Anthonie en Oma Maria met de kinderen Johannes en Joseph in een huis in Zutphen. Anthonie en Oma Maria hadden een inkomen met hun ambachten. Ik stel mij zo voor dat ze even een gelukkig ‘gezin’ waren. Maar toen sloeg het noodlot toe. Antonie overleed. Twee jaar later stierf Oma Maria. Anna stond er toen alleen voor.
Weduwen en wezen in Zutphen
Op haar 36e bleef Anna dus achter met haar zoontje Johannes en neefje Joseph. Waarschijnlijk kreeg ze toen een weduwepensioen. Voor weduwen- en wezen werd in die tijd in Zutphen gezorgd door de kerk. Zo’n vijf jaar lang kon ze op deze manier rondkomen en voor de kinderen zorgen. Daarnaast nam ze een huurder in huis: Theodorus Brinckers, een koperslager uit Kleef in Duitsland, dat niet ver van Zutphen ligt.
Maar je zou het al kunnen raden: Theodorus de koperslager en Anna kregen een relatie. Ze trouwden en kregen samen een zoon. Waarschijnlijk stopte toen de uitkering van de kerk. In de volkstellingen is te zien dat Joseph toen het huis uit ging. Hij was toen 10 jaar oud. Waarschijnlijk kon of wilde Theodorus niet zorgen voor zijn eigen vrouw en kind, het eerdere kind van zijn vrouw én het neefje.
Net als zijn moeder, lijkt het of Tante Anna heeft gedaan wat ze kon voor Joseph. Maar het huwelijk met Theodorus maakte haar van hem afhankelijk. Dus hij had het voor het zeggen. Met haar nieuwe gezin zou Anna verder doorgaan, totdat Theodorus overleed. Toen zij zelf overleed in 1872 had ze twee mannen overleefd en meerdere van haar pasgeboren kinderen. Zij liet haar twee zoons achter.
Voorbeeld
Kleine Joseph kwam dus alleen te staan op zijn 10e. De leerplicht was nog niet ingevoerd, dus naar school hoefde hij niet te gaan. Hij kwam onder voogdij van de kerk en kon waarschijnlijk op verschillende plekken wonen en werken, totdat hij op zijn 18e in militaire dienst ging. In één van de archieven die ik heb gevonden uit die periode, staat hij op een adres ingeschreven als boerenwerker. Op zijn 18e werd hij ingeloot voor de dienstplicht. Daardoor kreeg hij nieuwe carrièremogelijkheden. Het leidde tot zijn keuze om zich aan te melden voor het koloniale leger.
Zoals ik eerder omschreef, heeft hij de kansen gegrepen die op dat moment voor handen lagen en het beste van zijn leven gemaakt. Ik wil graag denken dat deze jongen zonder vader een voorbeeld heeft genomen aan de drie vrouwen die een rol hebben gespeeld in zijn jonge leven.
Hoewel onze achternamen vaak via vaders worden doorgegeven, spelen de vrouwen in onze stamboom een even grote rol. En soms een veel grotere. En niet alleen de moeders; ook alle andere sterke vrouwen die klaar hebben gestaan wanneer hulp nodig was.
Wie zijn de sterke vrouwen in jouw stamboom? Wat zou je verder van ze willen uitzoeken? Voel je vrij om het hieronder te delen!
Gebruikte Bronnen
- Barbara J.L. Wiemann – ‘Opkomst en neergang van de ongehuwde-moederzorg in Nederland (1880-1985)’ Amsterdams Sociologisch Tijdschrift
- Mirjam Janssen ‘Van oude vrijster naar happy single’ Historici.nl
- ‘Verenigingen voor armenzorg en armoedepreventie in de negentiende eeuw’ Huygens Instituut
- Archieven.nl
- Gelders Archief
- Stadsarchief Amsterdam
- CODA Apeldoorn
- Erfgoedcentrum Zutphen
