Munshi Rahman Khan: schrijver en wiskundige op de koffieplantage

Als je, net als ik, meer wil weten over de levensverhalen van je voorouders, dan heb je geluk als je brieven vindt die zij geschreven hebben. Heel weinig van ons vinden een dagboek. Hoe bijzonder is het dan, als je voorouder een dagboek heeft nagelaten waarin hij niet alleen zijn eigen leven, maar dat van een hele gemeenschap omschrijft.

Op deze pagina

• Introductie
• Een van de vele contractarbeiders
• Wie was Munshi Rahman Khan?
• Van India naar Suriname, van Suriname naar Nederland
• De drang naar avontuur…
• …en het streven naar gelijkwaardigheid
• De cirkel is rond

Rahid Abdoelrazak is redacteur bij de Rijksoverheid en fotograaf. Zijn voorouder Munshi Rahman Khan beschreef zijn levensgeschiedenis in dagboeken. Een van die originele dagboeken was in 2024 te zien in de tentoonstelling Wij Zijn Hier in het Nationaal Archief.

Munshi Rahman Khan was een Indiase wiskundige en schrijver, die naar Suriname vertrok als contractarbeider. Zijn levensverhaal is een populair naslagwerk binnen de Surinaams-Hindostaanse gemeenschap en een uniek verslag van een fase in de geschiedenis die verschillende landen met elkaar verbindt: India, Suriname en Nederland.

Een van de vele contractarbeiders

Munshi Rahman Khan is een van de vele contractarbeiders die naar Suriname gingen. Nadat de slavenhandel met Afrika en het systeem van slavernij afgeschaft waren, werden na 1873 andere mensen gezocht om op de plantages in Suriname te werken. Zij werden geworven in India, op Java en in China en kregen een contract van 4 of 5 jaar.

Hoewel hen een goed salaris beloofd werd, werden de contractarbeiders in de praktijk vaak uitgebuit door de plantage-eigenaren. Dat leidde tot enkele opstanden, die bloedig werden neergeslagen. De opstand bij suikerplantage Mariënburg is een van de bekendste (mede door het boek Herinneringen aan Mariënburg van Cynthia McLeod).

De periode van de contractarbeid duurde ongeveer tot de Tweede Wereldoorlog. De meeste Surinamers en mensen met Surinaamse roots in Nederland, stammen direct af van slaafgemaakten en / of contractarbeiders.

Wie was Munshi Rahman Khan?

Rahman Khan leefde bijna een eeuw lang: van 1874 tot 1972. Hij werd geboren in de regio Uttar Pradesh, in het noorden van India. In tegenstelling tot veel anderen die geworven werden voor contractarbeid, leefde hij in India een welvarend leven. In een omgeving waar veel mensen nauwelijks konden lezen en schrijven, was hij een wiskundedocent en dichter. Hij noemde zichzelf ‘munshi’ – wat leraar of schrijver betekent in het Urdu en Hindi, de talen die hij sprak. “Hij zag het als zijn taak om wijsheid door te geven aan iedereen die wilde leren,” legt Rahid uit.

In het dagboek schrijft Rahman Khan over de geschiedenis van de regio in India waar hij was opgegroeid. Over de lange reis op het schip naar Suriname. En over het leven op de plantage en de manier waarop zijn mede-contractarbeiders behandeld werden. Maar hij schrijft ook over de inzichten die hij opdoet tijdens zijn leven.

Van India naar Suriname, van Suriname naar Nederland

Daar werd Rahid geboren in 1973 – een jaar na het overlijden van zijn overgrootvader Rahman Khan. Etnisch gezien is Rahid Indiaas, maar hij voelt zich naar eigen zeggen “Nederlands, en in de tweede instantie Zuid-Amerikaan”.

Met zijn overgrootvader voelt hij dus niet zozeer een verwantschap vanwege het Indiase DNA, maar wel omdat zij persoonlijkheidseigenschappen delen. “Ik kan me goed vinden in de drang naar avontuur van de Munshi. En daarnaast in de manier waarop hij iedereen gelijkwaardig behandelde.”

De drang naar avontuur…

De jonge Rahman Khan was een hoogopgeleide wiskundeleraar, schrijver en dichter. Hij kwam uit een welvarende familie, die behoorden tot de ethnische groep Pathanen. De Pathanen stammen af van Arabische moslims uit de regio van Afghanistan, Pakistan en Iran. De maatschappelijke hiërarchie in India zit nogal complex in elkaar, maar je kan zeggen dat de Pathanen tot de nobele hogere klassen behoorden.

Rahman Khan had het dus niet slecht in Uttar Pradesh, en was ook niet gewend om zwaar werk te doen. Toen hij op een dag in 1898 een festival bezocht ver buiten zijn eigen woonplaats, werd hij aangesproken door 2 vrouwen. Die vertelden hem over Suriname en de kans om een contract te krijgen voor een aantal jaar werk op een plantage. Ze boden aantrekkelijke arbeidsvoorwaarden: een goed salaris en een eigen stuk grond na afloop van de contractduur. Óf een betaalde terugreis naar India.

Spontaan besluit

Omdat hij in de buurt van het festival zou overnachten, had hij zijn koffers al bij zich. Hij besloot spontaan om het contract te tekenen en de reis te maken naar de havenstad Calcutta. Want daar lag een schip klaar om de contractarbeiders naar Suriname te vervoeren. En zo gebeurde het. Rahman Khan maakte de lange reis op het schip naar de plantage in Suriname. Hij zou daarna nooit meer voet aan wal zetten in India.

Die gok wagen, terwijl hij niet eens goed wist waar Suriname lag, moet volgens Rahid te maken hebben met een drang naar avontuur – naar het onbekende: “Ik herken dat ook wel in mezelf. Ik heb ook een tijd in het buitenland gewoond. Ik reis graag en hou ervan om nieuwe plekken te ontdekken. Als ik er goed tussenuit ga, kom ik tot rust.”

…en het streven naar gelijkwaardigheid

Suriname bleek veel verder weg te liggen dan Rahman Khan dacht. Daar kwam hij achter tijdens een tussenstop op Sint Helena, ter hoogte van Angola in de Atlantische Oceaan. In het dagboek beschrijft hij de bootreis.

Het viel hem op hoe de mensen op de boot met elkaar omgingen. Op de boot behandelde iedereen elkaar gelijkwaardig, terwijl er altijd ongelijkheid is geweest tussen moslims en hindoes in India: “Tijdens de reis stond niemand hoger dan de ander. Ze zorgden voor elkaar als dat nodig was. Zo wilde hij zelf ook leven: hij was moslim, maar had ook hindoe vrienden. Hij had veel kennis van de hindoeïstische heilige geschriften.” Rahid denkt zijn overgrootvader die gelijkwaardigheid er belangrijk vond: “anders had hij het niet opgeschreven”.

Ook op de plantage

In Suriname zette Rahman Khan zich ook in voor een gelijke behandeling van de contractarbeiders. Hij ging aan het werk op de koffieplantage Lust & Rust aan de Surinamerivier in het district Commewijne. Daar moest hij eerst het zware werk op de plantage doen: dagenlang koffiebessen plukken en sjouwen in een grote mand. Al snel kon Rahman Khan de plantage-eigenaar ervan overtuigen dat hij meer geschikt was voor een leidinggevende functie; hij had een goede opleiding en als wiskundige kon hij goed met cijfers omgaan.

In zijn functie als opzichter kwam Rahman Kahn op voor de contractarbeiders. Als hij merkte dat mensen werden uitgebuit, zei hij er wat van tegen de plantage-eigenaar. Als hij de salarissen te laag vond, vulde hij die aan uit eigen zak. In zijn dagboek schrijft Rahman Khan over de opstanden op de plantages, zoals die bij suikerplantage Mariënburg. Hij omschrijft hoe slecht hij het vindt dat die opstand werd neergeslagen, terwijl de mensen alleen opkwamen voor hun rechten.

Dat gevoel van rechtvaardigheid herkent Rahid ook in zichzelf: “Ik ben wars van hiërarchie en status. Op mijn werk toon ik evenveel respect aan mijn leidinggevenden als aan mensen die zogeheten lagere functies hebben dan ik. Als het nodig is kom ik op voor mezelf en collega’s: ik zeg niet altijd maar ja en amen tegen alles.”

De cirkel is rond

Na zijn contracttijd settelde Rahman Khan in Suriname, op het stuk grond dat hij kreeg. Hij had zelf ook veel land erbij gekocht. Hij kreeg andere managementbanen, bleef een munshi en leidde pandits (hindoeïstische religieuze leraren) op. Daarnaast schreef hij veel, om zijn kennis door te geven. Hij trouwde en kreeg 7 kinderen in Suriname.

Hoewel zijn ouders hem een aantal keer vroegen om hen te bezoeken, is Rahman Khan nooit meer teruggegaan naar India. Zelfs niet toen hij genoeg financiële middelen had en het makkelijker werd om met het vliegtuig te reizen.

Niet vastzitten in een keurslijf

Rahid denkt dat zijn overgrootvader echt bewust al zijn schepen achter zich had verbrand: “ik vermoed dat bij Munshi Rahman Khan de drang naar een nieuw avontuur sterker was dan de banden die hij thuis had”. Rahid kan zich dat niet goed voorstellen: “hoe graag ik ook naar het buitenland ga, mijn band met mijn ouders, familie en vrienden is altijd te goed geweest. Ik zou hen niet voor altijd willen missen.”

Rahid vermoedt dat Rahman Khan te veel druk voelde van zijn ouders en omgeving: “Ik zie dat nog steeds bij veel Hindostaanse families: kinderen moeten aan heel veel verwachtingen voldoen: qua carrière, woning, relatie. Niet iedereen wil dat of kan dat. Ik kan me voorstellen dat hij daarom alles achter zich heeft gelaten en nooit meer is teruggegaan”.

Zelf is Rahid niet zo opgegroeid: “Dat kan ook komen doordat Munshi Rahman Khan zijn kinderen heeft opgevoed zoals hij zelf graag wilde leven. Dus dat hij ze juist meer heeft vrijgelaten om hun eigen keuzes te maken.” En zij hebben die vrijheid waarschijnlijk weer aan hun kinderen doorgegeven, en die weer aan hun kinderen: en zo is de cirkel weer rond.

“Het begon allemaal bij Munshi Rahman Khan in India, maar zijn nakomelingen zijn nu een bonte mengelmoes van allerlei culturen in Nederland en Suriname. Waarschijnlijk is dat ook precies wat hij gewild had: nooit vastzitten in een keurslijf.”

Bewaren voor de gemeenschap

De familie van Rahid onderzoekt hoe de dagboeken van Munshi Rahman Khan op een veilige locatie voor de gemeenschap bewaard kan worden. Zij hebben contact met o.a. het Nationaal Archief, de Koninklijke Bibliotheek en het Koninklijk Instituut voor de Tropen.

Gebruikte bronnen

• Boek: Het Dagboek van Munshi Rahman Khan, Rahman Khan, (Amrit, 2003)
• Hindorama.com over het Dagboek van Munshi Rahman Khan
• Nationaal Archief over Hindostaanse contractarbeiders
• Britannica: Islamic caste
• De foto’s zijn beschikbaar gesteld door de familie Rahman Khan uit Den Haag
• Copyright foto Rahid Abdoelrazak: Patricia Wouterse